O‘zbekistonlik ekspertlar so‘m barqarorligining rasmiy sabablariga shubha bildirishdi

O‘zbekiston so‘mining AQSH dollariga nisbatan kursining mustahkamlanishi atrofidagi munozaralar Markaziy bankning rasmiy bayonotidan so‘ng yangi tus oldi. Regulyator vakillari oltinning rekord darajadagi sotuvi va milliy valyuta dinamikasi o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlikni inkor etayotgan bir paytda, mustaqil ekspertlar tashqi va ichki iqtisodiy jarayonlarni o‘z ichiga olgan kompleks sabablarga ishora qilmoqda.

Yaqinda, 19-sentyabr kuni bo‘lib o‘tgan media-muloqotda Markaziy bankning Xalqaro zaxiralarni boshqarish departamenti rahbari Sanjar Valiyev regulyatorning pozitsiyasiga aniqlik kiritdi. U oltin narxining o‘sishi va Amerika valyutasining ichki bozordagi zaiflashuvi o‘rtasida korrelyatsiya mavjudligi haqidagi taxminlarni keskin rad etdi. "Korrelyatsiya yo‘q, chunki oltin-valyuta zaxiralari xorijiy valyutada shakllantiriladi. So‘m bilan hech qanday aloqasi yo‘q. E’lon qilinayotgan statistikada zaxiralar hajmi AQSH dollarida aks ettiriladi. Bu yerda so‘mning ishtiroki yo‘q", - deb ta’kidladi Valiyev. Shunday qilib, uning so‘zlariga ko‘ra, oltin sotishdan tushgan daromad zaxiralarga dollar ko‘rinishida kelib tushadi va milliy valyuta qiymatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri mexanik ta’sir ko‘rsatmaydi.

Bu pozitsiya qimmatbaho metall eksportining misli ko‘rilmagan ko‘rsatkichlari fonida yangradi. 2025-yil boshidan buyon O‘zbekiston rekord miqdorda oltin sotdi, yanvar-avgust oylarida bu ko‘rsatkich 8,42 milliard dollarga yetdi. Bu ko‘rsatkich yillik hisobda 68,9 foizlik o‘sishni namoyish etadi va 2023-yil yakunlari bo‘yicha qayd etilgan tarixiy maksimumdan ($8,15 mlrd) oshib ketdi. Faqat avgust oyining o‘zida yetkazib berish hajmi 836 million dollarni tashkil etdi.

Biroq, bozorning barcha ishtirokchilari ham rasmiy nuqtai nazarga qo‘shilmaydi. Prezident huzuridagi Strategik islohotlar agentligi direktorining birinchi o‘rinbosari Abdulla Abduqodirov dollar kursining hozirgi holati to‘liq bozor mexanizmlariga asoslanmagan degan fikrni bildirdi. "Mening hissiyotimcha, dollar kursi bozor kursi emas. Agar bu kurs nima bilan qo‘llab-quvvatlanayotganiga qaraydigan bo‘lsak, eksportning 38 foizi oltin yetkazib berishdan tushadi. Demak, oltin sotuvi kursni ushlab turish uchun ketmoqda... Bu mamlakat valyuta kursini qo‘llab-quvvatlash uchun oltindan tushgan tushumlardan faol foydalanayotganining bilvosita signalidir", - deb hisoblaydi u. Uning so‘zlariga ko‘ra, xorijiy valyutaga bo‘lgan talabni qoplashda oltin sotishdan tushgan daromadning ustunligi "to‘liq bozor usullari emasligini" ko‘rsatadi.

Ekspertlar hamjamiyatida kuzatilayotgan dinamikaning sabablari haqida yagona fikr mavjud emas. Iqtisodchi Yuliy Yusupovning fikricha, asosiy rolni so‘mning kuchayishi emas, balki Amerika valyutasining global miqyosda zaiflashuvi o‘ynamoqda. Uning tahliliga ko‘ra, bu pasayish AQSH prezidenti Donald Tramp ma’muriyatining oldindan aytib bo‘lmaydigan iqtisodiy siyosati bilan bog‘liq. Yil boshidan buyon dollar so‘mga nisbatan 4,8 foizga arzonlashgan bo‘lsa, yevroga nisbatan 11,3 foizga, Rossiya rubliga nisbatan esa 29,3 foizga pasaygan. Shu bilan birga, so‘mning o‘zi boshqa asosiy valyutalarga nisbatan devalvatsiyaga uchragan: yevroga nisbatan 7,1 foizga va rublga nisbatan 17,2 foizga, bu Yusupovning fikricha, aynan dollarning zaifligi haqidagi tezisni tasdiqlaydi.

Boshqa tomondan, iqtisodchi Mirkomil Xolboyev yanada kompleksroq nuqtai nazarga amal qiladi. U dollar zaiflashuvi omili birinchi chorakda ustun bo‘lganiga qo‘shiladi, ammo keyingi oylarda O‘zbekiston iqtisodiyotiga xos bo‘lgan ichki omillar tobora ko‘proq ta’sir ko‘rsata boshladi.

Kap Depo direktori Farrux Xo‘jayev hozirgi vaziyatni rivojlanayotgan bozorlar uchun xos bo‘lgan "qisqa muddatli korreksiya" deb ta’rifladi. U hozirgi vaqtda kursga ta’sir etuvchi bir qator omillarni ajratib ko‘rsatdi:

- Eksportchilar, turizm sohasi va pul o‘tkazmalaridan valyuta tushumlarining mavsumiy ortishi.
- Oltinning yuqori jahon narxlari va O‘zbekiston tomonidan uning faol eksporti.
- Xalqaro moliya bozorlarida dollarning umumiy zaiflashuvi.
- Davlat yevroobligatsiyalarini joylashtirish hisobiga mablag‘larni jalb qilish.
- Import hajmining mavsumiy qisqarishi.
- Markaziy bank tomonidan vaqti-vaqti bilan amalga oshiriladigan valyuta intervensiyalari.

Uzoq muddatli istiqbolda, Xo‘jayevning fikricha, milliy valyuta kursi fundamental ko‘rsatkichlar bilan belgilanadi: inflyatsiya darajasi, savdo balansi holati va umumiy pul-kredit siyosati. Shundan kelib chiqib, u hozirgi sharoitda xususiy investorlar uchun dollarni sotish emas, balki sotib olish strategiyasi maqsadga muvofiqroq deb hisoblaydi.

Iqtisodchi Otabek Bakirov ham sababni dollarning global zaiflashuvi va mamlakatga qo‘shimcha valyuta oqimining kombinatsiyasida ko‘radi. Yana bir muhim, ammo har doim ham yaqqol ko‘zga tashlanmaydigan omil sifatida u O‘zbekistonga importning sun’iy ravishda cheklanishini tilga oldi.

Shunday qilib, regulyator oltin eksporti va so‘m kursi o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri texnik bog‘liqlik yo‘qligini ta’kidlayotgan bir paytda, ekspertlar hamjamiyati global siyosiy omillar, xomashyo tovarlaridan olingan rekord daromadlar va milliy iqtisodiy siyosatning o‘ziga xos xususiyatlari o‘zaro bog‘lanib ketgan murakkab manzarani tahlil qilishda davom etmoqda.