Sun’iy muzliklar: Qirg‘iziston tajribasi O‘zbekistonda hosilni saqlab qola oladimi?

Iqlim o‘zgarishlari va tabiiy muzliklarning jadal erishi natijasida yuzaga kelayotgan suv resurslari tanqisligi sharoitida o‘zbekistonlik mutaxassislar qo‘shni Qirg‘izistonning ilg‘or agrotexnologiyalariga e’tibor qaratishdi. Yaqinda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti (FAO) vakillaridan iborat delegatsiya sun’iy muzliklar yaratish texnologiyasini chuqur o‘rganish maqsadida Qirg‘izistonning Botken viloyatida uch kunlik tashrifini yakunladi.

Ushbu safar "Oziq-ovqat tizimlariga ta’sirni baholash, O‘zbekistonda yerdan foydalanish va ularni qayta tiklash dasturi" (FOLUR-O‘zbekiston) loyihasi doirasida tashkil etildi. O‘zbekiston qishloq xo‘jaligining 90 foizdan ortig‘i bevosita irrigatsiyaga bog‘liqligini hisobga olsak, bu muammo ayniqsa dolzarbdir. Qoraqalpog‘iston Respublikasi, shuningdek, Xorazm va Qashqadaryo viloyatlari kabi hududlar agrosanoat majmuasiga va aholi turmush darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan jiddiy qiyinchiliklarga duch kelmoqda.

Qirg‘izistonda delegatsiyaga FAO loyihasining milliy menejeri va suvni tejash texnologiyalari bo‘yicha tan olingan ekspert Matraim Jusupov hamrohlik qildi. U o‘zbekistonlik hamkasblariga usulning nazariy asoslari va amaliy qo‘llanilishini tanishtirdi. Tashrif dasturi tog‘li hududlardagi mavjud tajriba obyektlariga tashrif buyurishni o‘z ichiga oldi. Ishtirokchilar qish davrida muz massalarini hosil qiluvchi quvurlar tarmog‘i va vertikal purkagichlardan iborat tizimlarning tuzilishi bilan shaxsan tanishish imkoniga ega bo‘ldilar. Mahalliy aholining faol moliyaviy va mehnat ishtirokida yaratilgan ushbu inshootlar o‘zining foydalanish ishonchliligi va amaliy samaradorligini namoyish etib ulgurgan.

Botken viloyati tajribasi nisbatan sodda va arzon texnologiyalarni joriy etish orqali mahalliy hamjamiyatlar suv ta’minoti bilan bog‘liq vaziyatni sezilarli darajada yaxshilashi mumkinligini ko‘rsatmoqda. Gravitatsion suv yetkazib berish tizimlaridan foydalanish, yomg‘ir suvlarini yig‘ish va kichik miqyosdagi irrigatsiya yechimlari uy xo‘jaliklari daromadlarini barqarorlashtirishga yordam beradi va an’anaviy ravishda ayollar va yoshlar zimmasiga tushadigan jismoniy mehnatni sezilarli darajada yengillashtiradi.

FOLUR-O‘zbekiston loyihasining milliy koordinatori Aziz Nurbekov ta’kidlaganidek, o‘rganilayotgan tajriba noyob emas. "FAO delegatsiyasining sun’iy muzliklar texnologiyalarini o‘rganishi faqat Qirg‘iziston tajribasi bilan cheklanib qolmaydi. Biz Hindiston, Pokiston va boshqa mamlakatlarda qo‘llanilayotgan ilg‘or yondashuvlarni ham ko‘rib chiqmoqdamiz", - dedi u. Xususan, Hindistonning Ladakx mintaqasida "Ice Stupa" texnologiyasi muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda - bu bahorgi davrda sug‘orish uchun suv manbai bo‘lib xizmat qiladigan konus shaklidagi muz minoralari yaratishdir. Pokistonda ham shunga o‘xshash usullar daryo suvini vegetatsiya davrida keyinchalik foydalanish uchun muz shaklida to‘plash imkonini beradi. Ushbu xalqaro amaliyotlar O‘zbekistonning tog‘li hududlarida sun’iy muzliklarni moslashtirish va qo‘llashning yuqori istiqbollarini tasdiqlaydi.

O‘quv safari yakunlari bo‘yicha delegatsiya O‘zbekistonda kelgusida amalga oshiriladigan ishlar uchun bir qator asosiy tavsiyalarni ishlab chiqdi. Ular orasida:

- Texnologiyaning mahalliy sharoitlarda qo‘llanilishini baholash uchun batafsil texnik-iqtisodiy asoslash va gidrologik tadqiqotlar o‘tkazish.
- Fermerlar va soha mutaxassislari uchun o‘quv dasturlari va tanishtiruv safarlarini tashkil etish.
- Birgalikda moliyalashtirish va mehnat ishtiroki orqali loyihalarni amalga oshirishga mahalliy hamjamiyatlarni faol jalb qilish.
- Yaratilayotgan muzliklarni tomchilatib sug‘orish kabi zamonaviy sug‘orish tizimlari hamda yaylovlarni boshqarish dasturlari bilan integratsiya qilish.
- To‘plangan suv hajmini aniq hisobga olish va tizimlarning umumiy samaradorligini baholash uchun raqamli monitoring tizimlarini ishlab chiqish va joriy etish.

FAOning O‘zbekistondagi vakolatxonasi ushbu innovatsion texnologiyani joriy etish bo‘yicha bilim va tajriba almashishni davom ettirish uchun qirg‘izistonlik hamkasblari va boshqa xalqaro hamkorlar bilan yaqin hamkorlikni davom ettirish niyatida.

Sun’iy muzliklar yoki "muz stupalari" texnologiyasi Hindistonning Ladakx mintaqasida muhandis Sonam Vangchuk tomonidan ommalashtirilgan. U soya joylarda muz ijobiy haroratda ham ancha uzoq saqlanishini payqagan. Uning g‘oyasi qishda suvni purkashdan iborat bo‘lib, u konus shaklida muzlaydi. Bunday shakl to‘g‘ridan-to‘g‘ri quyosh nuriga duchor bo‘ladigan sirt maydonini minimallashtiradi va bahorda erishni sekinlashtiradi, bu esa fermerlarni suvga eng muhtoj bo‘lgan vaqtda suv bilan ta’minlaydi.