Jizzax atom elektr stansiyasi loyihasi: O‘zbekiston nima uchun kichik atom elektr stansiyasini va quruq sovutish tizimini tanladi

Jizzax viloyatida O‘zbekiston energetika infratuzilmasini rivojlantirishning yangi bosqichiga start berildi: mamlakatdagi birinchi atom elektr stansiyasi qurilishi uchun yer ishlari boshlandi. "Rosatom" davlat korporatsiyasi bilan hamkorlikda amalga oshirilayotgan loyiha kichik modulli reaktorlar va yirikroq energiya bloklarini o‘z ichiga olgan majmua qurilishini nazarda tutadi. AES qurilishi bo‘yicha direksiya rahbari Otabek Amanov mamlakat nima uchun birinchi bosqichda aynan kichik AES foydasiga tanlov qilganining strategik sabablarini tushuntirdi.

Kichik modulli reaktorlarni qurish to‘g‘risidagi qaror, birinchi navbatda, milliy infratuzilmaning hozirgi holatini pragmatik baholash bilan bog‘liq. Amanovning so‘zlariga ko‘ra, mamlakatning mavjud energiya tarmog‘i yuqori darajada eskirganligi sababli, quvvati 1200 MVt dan ortiq bo‘lgan yirik energiya blokini texnik xizmat ko‘rsatish yoki yonilg‘i qayta yuklash uchun to‘xtatish natijasida yuzaga keladigan tebranishlarga bardosh bera olmasligi mumkin. Kichik reaktorlar esa, o‘z navbatida, ko‘proq moslashuvchanlikni ta’minlaydi va atom generatsiyasini energiya tizimiga silliqroq integratsiya qilish imkonini beradi.

Bundan tashqari, kichik AESlar yangi quyosh va shamol elektr stansiyalarining faol joriy etilishi sharoitida energiya tizimini muvozanatlash uchun asosiy element sifatida ko‘rib chiqilmoqda. Ob-havo sharoitlariga bog‘liq bo‘lgan bu qayta tiklanuvchi energiya manbalari, ayniqsa, tunda yoki shamolsiz ob-havoda ularning uzlukli generatsiyasini qoplay oladigan barqaror va manyovrli quvvatlarga muhtoj.

Yana bir muhim texnologik yechim reaktorlarni sovutish uchun Aydarko‘l suvidan foydalanishdan voz kechib, quruq sovutish tizimini tanlash bo‘ldi. Amanovning tushuntirishicha, dastlabki rejada maydon yaqinida joylashgan ko‘lning suv resurslaridan foydalanish ko‘zda tutilgan edi. Biroq, puxta kimyoviy tahlil Aydarko‘ldagi suvning minerallashuv darajasi juda yuqori ekanligini ko‘rsatdi, bu esa uni stansiyaning texnologik jarayonlarida ishlatish uchun yaroqsiz qildi.

AESning 60-80 yilga mo‘ljallangan uzoq muddatli ekspluatatsiyasi va mintaqadagi iqlim o‘zgarishlarini hisobga olgan holda, tanlov quruq gradirnyalar foydasiga qilindi. Bug‘lanish uchun katta hajmdagi suv talab qilmaydigan bu texnologiya boshqa mamlakatlardagi yirik energetika obyektlarida o‘z samaradorligini isbotlagan.

Rossiya tomoni bilan imzolangan so‘nggi kelishuvlar loyihaning asosiy parametrlarini mustahkamladi. Xususan, avval tuzilgan shartnomaga qo‘shimcha kelishuv stansiya konfiguratsiyasini belgilaydi: bitta maydonda ikkita katta quvvatli energiya bloki va ikkita kichik modulli reaktor qurilishi. Alohida hujjatda barcha turdagi reaktorlar uchun yadro yoqilg‘isini uzoq muddatli yetkazib berish shartlari kelishib olingan.

Hozirgi vaqtda Jizzax viloyatidagi qurilish maydonchasida faol yer ishlari olib borilmoqda. RITM-200N reaktorini qurishning birinchi bosqichi doirasida 13 metr chuqurlikdagi poydevor uchun taxminan 1,5 million kubometr tuproqni qazib olish rejalashtirilgan. Vaqtinchalik bino va infratuzilmani barpo etish uchun mahalliy Enter Engineering kompaniyasi jalb qilingan. Elektr uzatish liniyalari va yo‘llar kabi tashqi infratuzilma obyektlarini yaratishda davlat kompaniyalarining ishtiroki masalasi hozirda ko‘rib chiqilmoqda.

Milliy kadrlarni tayyorlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shartnomada 80 nafargacha o‘zbekistonlik mutaxassisni "Rosatom" bazasida o‘qitish ko‘zda tutilgan. 2019 yildan boshlab Toshkentda Rossiyaning "MIFI" Milliy tadqiqot yadro universiteti filiali faoliyat yuritib, har yili yuzga yaqin talabani bitirmoqda. Shuningdek, Toshkent davlat texnika universitetida ham kadrlar tayyorlanmoqda. Asosiy ta’limni tugatgandan so‘ng, bitiruvchilar Rossiyadagi amaldagi obyektlarda ikki yillik amaliyot o‘taydilar. Loyihaning eng muhim shartlaridan biri shundaki, kelajakdagi stansiya xodimlarining kamida 70 foizi, shu jumladan muhandis-texnik xodimlar, O‘zbekiston fuqarolari bo‘ladi.

Tasdiqlangan jadvalga muvofiq, birinchi kichik modulli blokning fizik ishga tushirilishi 2029 yilning to‘rtinchi choragiga, ikkinchisi esa 2030 yilga mo‘ljallangan. Katta energiya bloklarini ishga tushirish esa mos ravishda 2033 va 2035 yillarda kutilmoqda.

O‘zbekiston uchun yaratilgan loyiha (RITM-200N) asosida ishlab chiqilgan RITM-200 reaktorlari texnologiyasi dastlab Rossiyaning eng yangi atom muzqaymoqlarini jihozlash uchun mo‘ljallangan edi, bu uning ixchamligi, ishonchliligi va Arktikaning ekstremal sharoitlarida sinovdan o‘tgan yuqori darajadagi xavfsizligidan dalolat beradi.