Bu yil iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofoti nima uchun berildi?

Shvetsiya Qirollik Fanlar Akademiyasining Nobel qo‘mitasi 2025-yil uchun Alfred Nobel xotirasiga bag‘ishlangan Shvetsiya Davlat bankining iqtisodiyot fanlari bo‘yicha mukofoti sovrindorlari nomlarini e’lon qildi. Ular uch nafar olim: amerikalik Joel Mokir hamda fransiyalik Filipp Agion va yana bir AQSH vakili Piter Xouitt bo‘ldi. Yuqori mukofot ularga innovatsiyalar tomonidan harakatga keltiriladigan iqtisodiy o‘sish mexanizmlarini ochib beruvchi fundamental tadqiqotlari uchun berildi.

Bu yilgi laureatlarning hissasi so‘nggi ikki asr davomida global miqyosda qashshoqlik darajasini sezilarli darajada kamaytirishga imkon bergan misli ko‘rilmagan iqtisodiy yuksalishni ta’minlagan omillarni chuqur tahlil qilishdan iborat. Ularning ishlari ushbu jarayonning asosiy harakatlantiruvchi kuchi eskirgan texnologiyalar, mahsulotlar va ishlab chiqarish usullarini doimiy ravishda samaraliroq va yangilariga almashtirishda ifodalangan texnologik taraqqiyot ekanligini tizimli ravishda isbotlaydi.

Mukofotning pul qismining yarmi, ya’ni 5,5 million shved kronasi (taxminan 578 ming AQSH dollari) Joel Mokirga berildi. U texnologik takomillashtirish orqali barqaror o‘sishni ta’minlash uchun zarur bo‘lgan tarixiy va institutsional shart-sharoitlarni to‘liq aniqlagani uchun taqdirlandi. Chuqur tarixiy tahlilga asoslangan o‘z asarlarida Mokir nafaqat ixtirolarning o‘zi, balki jamiyatda ilmiy muhit va yangi g‘oyalarga ochiqlikni shakllantirishning muhimligini ta’kidladi. Qo‘mita uning o‘z-o‘zini takrorlaydigan innovatsiyalar zanjiri uchun biror texnologiyaning ishlashini bilishning o‘zi yetarli emasligi - uning nima uchun ishlashini ilmiy tushunish zarurligi haqidagi tezisini alohida qayd etdi. Mokirning fikricha, sanoat inqilobidan oldin aynan shu narsa yetishmagan va bu rivojlanishni sekinlashtirgan.

Mukofotning ikkinchi yarmi Filipp Agion va Piter Xouitt o‘rtasida teng taqsimlanadi. Ularning xizmati "ijodiy buzilish" konsepsiyasiga asoslangan barqaror o‘sish nazariyasini ishlab chiqish va rasmiylashtirishdan iborat. 1992-yildayoq ular ushbu murakkab jarayonni tavsiflovchi matematik modelni taqdim etishgan: yangi, yanada mukammal mahsulotlarning paydo bo‘lishi muqarrar ravishda eskilarining eskirishiga olib keladi va ularning ishlab chiqaruvchilari uchun jiddiy iqtisodiy qiyinchiliklar tug‘diradi. Shunday qilib, innovatsiya bir vaqtning o‘zida ham yaratuvchi, ham buzuvchi jarayondir.

Agion va Xouittning ishlari uzluksiz taraqqiyot uchun nafaqat yangilik yaratishni rag‘batlantirish, balki "ijodiy buzilish"ning salbiy oqibatlarini samarali boshqarish ham zarurligini ko‘rsatdi. Ular o‘rnatilgan bozor o‘yinchilari va manfaatdor guruhlar tomonidan innovatsiyalarga qarshilik ko‘rsatish butun mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishini qanday sekinlashtirishi mumkinligini ko‘rsatib, ushbu muammolarni konstruktiv hal qilish mexanizmlarini taklif qildilar.

Yakun yasarkan, iqtisodiyot bo‘yicha mukofot qo‘mitasi rahbari Jon Xasler shunday dedi: "Laureatlarning ishi shuni ko‘rsatdiki, iqtisodiy o‘sishni o‘z-o‘zidan bo‘ladigan narsa sifatida qabul qilish mumkin emas. Biz yana turg‘unlikka tushib qolmaslik uchun ijodiy buzilish asosida yotgan mexanizmlarni qo‘llab-quvvatlashimiz kerak".