Arzon gaz va yangi texnologiyalar: Turkmaniston O‘zbekistondan "pomidor urushi"da qanday g‘alaba qozonmoqda

O‘zbekiston agrar sektorida issiqxona pomidorlari eksporti bilan bog‘liq tizimli inqiroz yuzaga kelmoqda. Mamlakat ketma-ket to‘rtinchi yildirki, yetkazib berish hajmining pasayishini qayd etib, o‘zining an’anaviy bozorlarini yangi, tajovuzkor ishtirokchilarga boy bermoqda. Shu bilan birga, Turkmaniston jadal o‘sishni namoyish etib, eksport hajmini bir necha baravar oshirmoqda va bo‘shab qolgan o‘rinlarni egallamoqda.

2025-yilning dastlabki to‘rt oyi uchun statistik ma’lumotlar salbiy tendensiyaning kuchayganini aks ettiradi. Ushbu davrda O‘zbekistondan qariyb 9 ming tonna pomidor eksport qilindi, bu o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 23% ga kamdir. Agar rekord darajadagi 2021-yil bilan taqqoslanadigan bo‘lsa, joriy yetkazib berish hajmi 3,5 baravarga qisqargan. Yillik ko‘rsatkichlar ham pasayishni ko‘rsatmoqda: 2019-yildagi taxminan 70 ming tonnadan eksport 2023-yil oxiriga kelib 53-55 ming tonnagacha tushib ketdi, bu so‘nggi besh yildagi eng past ko‘rsatkich bo‘ldi.

Ilgari o‘zbek mahsulotlari Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston bozorlarida ustunlik qilgan bo‘lsa, endilikda respublikaning bu maydonlardagi pozitsiyalari jiddiy zaiflashdi. Asosiy raqobatchi Turkmaniston bo‘lib, uning pomidorlari nafaqat chet elda o‘zbek mahsulotlarini siqib chiqarmoqda, balki O‘zbekistonning ichki bozorlarida ham tobora ko‘proq paydo bo‘lmoqda.

O‘zbekiston ishlab chiqaruvchilarining raqobatbardoshligini yo‘qotishining asosiy sababi muammolar majmuasi tufayli yuzaga kelgan mahsulotning yuqori tannarxidir.

Energetika inqirozi: 2023-yilda issiqxona xo‘jaliklari tabiiy gaz tanqisligiga duch kelib, ko‘mirga o‘tishga majbur bo‘ldi. Bu qaror xarajatlarning keskin oshishiga olib keldi. Issiqxona xo‘jaliklari uyushmasi rahbari Abdurahim Abduvaliyevning so‘zlariga ko‘ra, gaz uchun yillik xarajatlar qariyb 48 million dollarni tashkil etgan bo‘lsa, ko‘mir yoqilg‘isiga o‘tish uchun taxminan 200 million dollar kerak bo‘lardi.

Iqlim o‘zgarishlari: Mintaqa uchun odatiy holga aylangan anomal issiq yoz ishlab chiqaruvchilarni issiqxonalarni tekisliklardan tog’ oldi hududlariga ko‘chirishga majbur qilmoqda. Biroq, mos maydonlarning cheklanganligi va boshqa ekinlar bilan suv resurslari uchun raqobat qo‘shimcha qiyinchiliklar tug‘dirmoqda.

Tarkibiy va moliyaviy muammolar: Issiqxonalarni qurishda yagona standartlarning yo‘qligi ularning samarasiz ishlashiga olib keladi. Ko‘pgina xo‘jaliklar 2000-yillarda olingan dollar kreditlari bilan qiynalmoqda, valyuta kursining o‘zgarishi sababli ularga xizmat ko‘rsatish tobora qiyinlashmoqda. Natijada issiqxona xo‘jaliklarining uchdan bir qismi bankrotlik yoqasiga kelib qolgan. 2025-yil may holatiga ko‘ra, 120 gektardan ortiq issiqxona banklar balansiga o‘tgan. Umumiy 6,5 ming gektar maydonning atigi 4,5 ming gektari haqiqatda faoliyat yuritmoqda.

O‘zbekiston ichki muammolar bilan kurashayotgan bir paytda, Turkmaniston mintaqaviy bozorni faol egallamoqda. 2024-yilda mamlakat qariyb 150 ming tonna pomidor eksport qildi, bu 2022-yilgi ko‘rsatkichdan 40% ga ko‘pdir. Taqqoslash uchun, 2020-yilda bu ko‘rsatkich 60 ming tonnadan oshmagan. Turkmaniston eksportining yarmidan ko‘pi (56%) Rossiyaga, qolgan qismi esa Qozog‘iston (28%) va Qirg‘izistonga (11%) yo‘naltirilgan bo‘lib, u yerda mahalliy ishlab chiqaruvchilar o‘zbek raqobatchilarini muvaffaqiyatli siqib chiqargan.

Turkmanistonning muvaffaqiyati uchta asosiy afzallikka asoslanadi:
Arzon gaz: Issiqxonalar uchun deyarli bepul yoqilg‘i mahsulot tannarxini keskin pasaytiradi.
Barqaror suv ta’minoti: Qoraqum kanali agrar sektor uchun ishonchli suv manbasini ta’minlaydi.
Investitsiyalar va texnologiyalar: Mamlakatda Yevropa texnologiyalari, jumladan, issiqlik nasoslari va muqobil energiya manbalaridan foydalangan holda zamonaviy issiqxona komplekslari qurilmoqda.

O‘zbekiston hukumati vaziyatni barqarorlashtirish uchun choralar ko‘rmoqda. 2025-yil 8-oktabrda prezident issiqxona sektorini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risidagi farmonni imzoladi. Hujjatda soliqlarni to‘lash muddatini 2028-yilgacha foizsiz uzaytirish va 2026-2028-yillarda ijtimoiy soliq stavkasini 1% gacha pasaytirish ko‘zda tutilgan. Meva-sabzavot mahsulotlari ishlab chiqarishni 2026-yilda 620 ming tonnaga va 2027-yilda 670 ming tonnaga yetkazish, eksport ulushini esa 70% ga oshirish bo‘yicha ulkan maqsadlar qo‘yilgan.

Shu bilan birga, ilmiy sohada ham ishlar olib borilmoqda. 2023-yilda zararkunandalarga chidamli va hosildorligi standart navlarga qaraganda 4-5 baravar yuqori bo‘lgan "mustaqillik-28" yangi navi taqdim etildi. So‘nggi o‘n yil ichida seleksionerlar 14 ta yangi nav, shu jumladan uchta cherri navini yaratdilar.

Raqobatbardoshlikni tiklashning asosiy yo‘nalishi energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etishdir. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB) hisob-kitoblariga ko‘ra, issiqlik nasoslari va quyosh qurilmalaridan foydalangan holda modernizatsiya qilish issiqxonalarning energiya sarfini 60% ga kamaytirishi mumkin, ammo bu uchun taxminan 1,44 milliard yevro sarmoya talab etiladi.

Ko‘rilayotgan choralarga qaramay, ekspertlar prognozlarida ehtiyotkorlikni saqlab qolishmoqda. Abdurahim Abduvaliyevning fikricha, o‘zbek ishlab chiqaruvchilari tavakkalchiliklarni diversifikatsiya qilish uchun tashqi bozorlarda talab yuqori bo‘lgan boshqa ekinlarga e’tibor qaratishlari kerak bo‘lishi mumkin.