O‘zbekiston AESdagi avariya holatida aholiga yetkazilgan zararni qoplash majburiyatini oldi

Davlat rahbari Shavkat Mirziyoyev mamlakatning Yadroviy zarar uchun fuqarolik javobgarligi to‘g‘risidagi Vena konvensiyasiga qo‘shilishini tasdiqlovchi qonunni imzoladi. 26-sentabrda rasmiylashtirilgan va Lex.uz milliy qonunchilik bazasida e’lon qilingan ushbu qadam milliy atom energetikasini rivojlantirish va uning xalqaro huquqiy maydonga integratsiyalashuvida muhim bosqichni anglatadi.

1963-yilda MAGATE shafeligida qabul qilingan konvensiya yadroviy qurilmalar operatorlarining hodisalar natijasida yetkazilgan potensial zarar uchun javobgarligining aniq chegaralarini belgilaydigan fundamental xalqaro hujjat bo‘lib xizmat qiladi. Hujjat, shuningdek, bunday zararni qoplash uchun moliyaviy ta’minotga qo‘yiladigan minimal talablarni ham belgilaydi. O‘zbekistonning Rossiya, Qozog‘iston, Buyuk Britaniya va boshqa davlatlar qatorida 48-ishtirokchi mamlakatga aylangan ushbu kelishuvni ratifikatsiya qilishi, mamlakatda birinchi atom elektr stansiyasini qurish rejalari fonida mantiqiy qadam hisoblanadi.

Ratifikatsiya jarayoni barcha zarur ichki davlat tartib-taomillaridan o‘tdi: joriy yilning may oyida qonun loyihasi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi tomonidan ma’qullandi, iyunda esa Senatda ham qo‘llab-quvvatlandi. Senatorlar konvensiyaga qo‘shilish milliy qonunchilikka fuqarolik atom obyektlari faoliyatidan kelib chiqadigan zarar uchun javobgarlikning dunyoda umum qabul qilingan standartlarini joriy etishini, kompensatsiya to‘lash uchun huquqiy mexanizm yaratishini alohida ta’kidladilar.

Konvensiya doirasida "yadroviy zarar" tushunchasiga kiradigan holatlar doirasi ancha keng. U nafaqat odamlar hayoti va sog‘lig‘iga bevosita ta’sirlarni, masalan, o‘lim yoki tan jarohatlarini, balki moddiy yo‘qotishlarni - mulkka zarar yetkazish yoki uni yo‘qotishni ham qamrab oladi. Bundan tashqari, hujjat iqtisodiy jihatlarni, jumladan, atrof-muhit holatining yomonlashuvi natijasida olingan boy berilgan foydani va uni tiklash xarajatlarini ham hisobga oladi. Hodisa oqibatlarini minimallashtirish uchun ko‘rilgan preventiv chora-tadbirlar xarajatlarining qoplanishi ham muhim element hisoblanadi.

Vena konvensiyasiga qo‘shilish O‘zbekistonning ulkan yadroviy dasturini faol amalga oshirayotgan bir paytda ro‘y bermoqda. Jizzax viloyatida, Tuzkon ko‘li yaqinida, Rossiyaning "Rosatom" davlat korporatsiyasi bilan hamkorlikda mamlakatdagi birinchi AESni barpo etish loyihasi amalga oshirilmoqda. Loyiha o‘zining kombinatsiyalashgan yondashuvi bilan noyobdir: bitta maydonda ham ikkita VVER-1000 katta quvvatli energiya bloki, ham ikkita RITM-200N kichik modulli reaktorlarini joylashtirish rejalashtirilgan. Bosh vazir o‘rinbosari Jamshid Xodjayev avvalroq ta’kidlaganidek, bunday yondashuv nafaqat barqaror bazaviy generatsiyani, balki egiluvchan manyovr quvvatlarini ham ta’minlaydi.

Shunday qilib, konvensiyaning ratifikatsiya qilinishi shunchaki rasmiy huquqiy harakat emas, balki milliy atom loyihasining investitsiyaviy jozibadorligini oshirishga va xalqaro maydonda mamlakatning yadroviy xavfsizlik tizimiga bo‘lgan ishonchni mustahkamlashga qaratilgan strategik jihatdan puxta o‘ylangan qadamdir. Bu qadam O‘zbekistonning tinch atomdan xavfsiz va mas’uliyatli foydalanish tamoyillariga sodiqligini namoyish etadi.

1963-yilgi Vena konvensiyasi yadroviy qurilma operatorining "mutlaq javobgarligi" tamoyilini o‘rnatadi. Bu shuni anglatadiki, operator uning tomonidan ayb yoki beparvolik isbotlanganligidan qat’i nazar, zarar uchun javobgar bo‘ladi. Bunday qat’iy javobgarlik jabrlanganlar uchun imkon qadar tez va adolatli kompensatsiyani ta’minlashga qaratilgan.