Maxfiy jarima: O‘zbekistondagi quruvchilar xaridorlar hisobidan qanday qilib noqonuniy boyimoqda

O‘zbekistonning birlamchi ko‘chmas mulk bozorida qurilish kompaniyalari faoliyati bilan bog‘liq vaziyat keskinlashmoqda. Uy-joy sotib olishga sarmoya kiritayotgan fuqarolar o‘z huquqlarining buzilishiga tobora ko‘proq duch kelishmoqda, buni davlat idoralariga kelib tushayotgan rasmiy murojaatlar sonining ortishi ham tasdiqlaydi.

2025-yilning yanvar-avgust oylari davomida Raqobat qo‘mitasiga fuqarolardan ko‘p qavatli uylarni qurish va sotib olish bilan bog‘liq masalalar yuzasidan 1000 ga yaqin murojaat kelib tushdi. Shikoyatlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, da’volarning aksariyati tizimli xususiyatga ega: quruvchi kompaniyalar muntazam ravishda shartnoma shartlarini buzmoqda, ob’ektlarni o‘z vaqtida topshirmayapti va reklama kampaniyalari hamda rasmiy hujjatlarda ko‘rsatilgan majburiyatlarni bajarmayapti.

Tekshiruvlar davomida Qo‘mita mutaxassislari nafaqat standart qoidabuzarliklarni, balki yanada jiddiyroq muammoni - ulushli qurilish shartnomalariga O‘zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri zid bo‘lgan bandlarni kiritish holatlarini aniqladilar. Eng keng tarqalgan va noqonuniy sxemalardan biri, xaridor o‘z tashabbusi bilan shartnomani bekor qilgan taqdirda undan jarima undirishdir. Odatda, bunday jarima miqdori allaqachon to‘langan summaning yoki kvartira to‘liq qiymatining 10 foizigacha bo‘lgan miqdorni tashkil etadi.

Bunday amaliyot O‘zbekiston Fuqarolik kodeksini to‘g‘ridan-to‘g‘ri buzish hisoblanadi. Xususan, Kodeksning 385-moddasida shartnoma bekor qilinganda kompensatsiya faqatgina taraflardan biriga real zarar yetkazilgan taqdirdagina undirilishi mumkinligi belgilangan. Xuddi shu kodeksning 14-moddasida zarar deganda haqiqiy yo‘qotishlar yoki boy berilgan foyda tushunilishi aniqlashtirilgan. Biroq, O‘zbekistonning dinamik ko‘chmas mulk bozorida talab barqaror yuqori va uy-joy narxlari o‘sishda davom etayotgan bir sharoitda, qurilish kompaniyasi bitta shartnomaning bekor qilinishidan zarar ko‘rmaydi - kvartira, odatda, tezda yangi xaridorini topadi.

Bundan tashqari, Fuqarolik kodeksining 260-moddasida neustoyka (jarima yoki penya) o‘z majburiyatlarini bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan tarafga nisbatan qo‘llanilishi aniq belgilangan. Aksariyat hollarda, xaridor o‘z moliyaviy majburiyatlarini vijdonan bajaradi, quruvchi esa kvartirani amalda topshirguniga qadar qonuniy jihatdan qarzdor bo‘lib qoladi. Shu sababli, shartnomani bekor qilishda vijdonli xaridordan jarima undirish huquqiy jihatdan o‘z kuchiga ega emas.

Raqobat qo‘mitasining aralashuvi tufayli sakkiz nafar xaridorning shartnomalari noqonuniy jarima sanksiyalarisiz bekor qilinishiga erishildi. Natijada fuqarolarga 1,5 milliard so‘mdan ortiq mablag’ qaytarildi.

Qo‘mita mutaxassislari fuqarolarga yangi qurilgan uylardan kvartira sotib olish bo‘yicha shartnomalar tuzishda maksimal darajada ehtiyotkor bo‘lishni qat’iy tavsiya qiladi. Hujjatni imzolashdan oldin uning har bir bandini sinchkovlik bilan o‘rganib chiqish zarur. Yuridik bilimlar yetarli bo‘lmagan taqdirda, malakali huquqshunoslardan maslahat olish tavsiya etiladi. Agar shartnomada iste’molchining huquqlarini cheklovchi yoki qonunchilikka zid bo‘lgan shartlar aniqlansa, fuqarolar o‘z manfaatlarini himoya qilish uchun sudga yoki vakolatli davlat organlariga murojaat qilish huquqiga ega.

O‘zbekistonda har yili 10 million kvadrat metrdan ortiq uy-joy foydalanishga topshiriladi, bu mamlakatdagi qurilish sur’atlarining yuqoriligidan dalolat beradi. Biroq, bu qurilish bumi xaridorlar va quruvchilar o‘rtasidagi nizolar sonining ortishi bilan birga kechmoqda.