ITIM so‘rovi: biznes va mijozlar "Ayritom" erkin zonasining asosiy muammolarini aytishdi

Termiz yaqinidagi "Ayritom" erkin savdo zonasi ishga tushirilganidan buyon ijara narxlarining yuqoriligi, logistika to‘siqlari va bojxona tartib-taomillari kabi bir qator operatsion qiyinchiliklarga duch kelmoqda, bu esa uning joriy faoliyati va istiqbollari haqida aralash tasavvur uyg‘otmoqda. Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi (ITIM) tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotning asosiy xulosalari shulardan iborat.

2024-yil avgust oyida ochilgan, 26 gektar maydonni egallagan ushbu keng ko‘lamli loyiha transchegaraviy iqtisodiy munosabatlarda asosiy markazga aylanishi ko‘zda tutilgan. O‘tgan 13 oy davomida savdo majmuasi 740 mingdan ortiq tashrif buyuruvchini jalb qildi. Mijozlar oqimining tahlili janubiy qo‘shnilar tomonidan katta qiziqish borligini ko‘rsatmoqda: tashrif buyuruvchilarning yarmidan ko‘pi, ya’ni 400 ming kishisi Afg‘oniston fuqarolari bo‘lgan.

Zonaning tibbiy va mehmonxona xizmatlarini o‘z ichiga olgan infratuzilmasi yuqori talabni namoyish etmoqda. Masalan, Akfa Medline klinikasi 76 ming bemorga xizmat ko‘rsatgan bo‘lsa, ularning 80 foizi afg‘onistonlik fuqarolardir. Bu "Ayritom"ning nafaqat savdo, balki chegaraoldi hududi uchun servis ahamiyatini ham ta’kidlaydi.

Tijorat sektorida maydonlarning asta-sekin to‘ldirilishi kuzatilmoqda: mavjud 490 ta do‘kondan hozirgi kunda 218 tasi faoliyat yuritmoqda. Zonadagi tadbirkorlik faolligi shuni ko‘rsatadiki, savdogarlarning 70 foizdan ortig‘i o‘z faoliyatini markaz ishga tushirilishi bilan bir vaqtda boshlagan. Biznesning moliyaviy ko‘rsatkichlari turlicha: do‘konlarning uchdan ikki qismi yillik aylanmasi 1 milliard so‘mgacha (taxminan 78 ming AQSh dollariga teng) bo‘lgan holda ishlaydi, yana 29 foizi esa 5 milliard so‘mgacha (taxminan 390 ming dollar) ko‘rsatkichlarga erishadi. Hisobot davrida "Ayritom" orqali eksport hajmi 187 million dollarga yetdi va barcha quvvatlar ishga tushirilgandan so‘ng bu ko‘rsatkichning 1,2 milliard dollargacha o‘sishi prognoz qilinmoqda.

Biroq, ijobiy dinamikaga qaramay, ITIM tadqiqoti zonaning potentsialini cheklovchi bir qator tizimli muammolarni aniqladi. Biznes uchun asosiy to‘siqlardan biri ijara narxi bo‘ldi. Joylashuviga qarab kvadrat metr uchun 2,6 dan 8,3 dollargacha bo‘lgan stavkalarni ijarachilarning deyarli yarmi (48%) yuqori deb hisoblaydi.

Tashrif buyuruvchilar uchun esa asosiy to‘siqlar logistika va vaqt masalalari bo‘ldi. Respondentlarning qariyb 43 foizi savdo zonasi bilan muntazam transport aloqasi yo‘qligini ta’kidlagan. Ayniqsa, Afg‘oniston fuqarolari uchun chegara va bojxona nazoratidan o‘tishga sarflanadigan vaqt yanada o‘tkir muammo bo‘lib, so‘rovda qatnashganlarning 71 foizi bundan shikoyat qilgan. Bu qiyinchiliklarning mantiqiy natijasi sifatida mijozlarning deyarli bir ovozdan (95%) savdo ob’ektlarining kecha-kunduz ishlash rejimiga o‘tishini talab qilishi bo‘ldi.

Xaridor talabining tahlili shuni ko‘rsatdiki, tashrif buyuruvchilarning 90 foizdan ortig‘i "Ayritom"ga oziq-ovqat mahsulotlari uchun keladi. Shuningdek, kiyim-kechak (deyarli 50%) va maishiy texnika (38%) ham ommabopdir. Shu bilan birga, so‘rovda qatnashganlarning 70 foizga yaqini majmuadagi narxlarni boshqa bozorlarga qaraganda jozibadorroq deb hisoblaydi, bu uning raqobatbardoshligini tasdiqlaydi. Shunga qaramay, tashriflar chastotasi pastligicha qolmoqda: xaridorlarning 29 foizi majmuaga oyiga bir martadan ko‘p kelmaydi.

Shunday qilib, ITIM hisoboti ikki tomonlama vaziyatni qayd etadi. Bir tomondan, "Ayritom" Afg‘oniston fuqarolari uchun joziba markazi va muhim eksport kanali sifatida o‘zining talabgirligini namoyish etmoqda. Boshqa tomondan, uning kelgusidagi rivojlanishi ijara siyosati, transport qulayligi va chegara tartib-taomillarini optimallashtirish bilan bog‘liq tizimli masalalarni hal etishga bevosita bog‘liqdir.

"Ayritom" kabi erkin savdo zonalari iqtisodiy siyosatning qadimiy vositasidir. Eng mashhur dastlabki misollardan biri - Gretsiyaning Delos oroli bo‘lib, miloddan avvalgi 166 yilda Rim tomonidan bojsiz port deb e’lon qilingan va bu uni O‘rta yer dengizidagi eng yirik savdo markaziga aylantirgan.