O‘zbekistonda hisobvaraq-fakturalar riskini baholash tizimi joriy etilmoqda

Birinchi yanvardan boshlab O‘zbekistonda elektron hisobvaraq-fakturalar (EHF) uchun risklarni avtomatlashtirilgan baholashning yangi tizimi ishga tushadi, deb xabar beradi Soliq qo‘mitasi matbuot xizmati. Prezidentning 4-sentabrdagi farmoni bilan mustahkamlangan ushbu yangilik mamlakatdagi iqtisodiy operatsiyalar shaffofligini sezilarli darajada oshirish va yashirin iqtisodiyot ulushini kamaytirishga qaratilgan.

Ushbu tizimni ishlab chiqish Xalqaro valyuta fondi ekspertlari, xususan, XVFning Soliq qo‘mitasi huzuridagi maslahatchisi Georgiy Kandelaki ishtirokida yaqin hamkorlikda olib borildi. Mexanizmning mohiyati har bir elektron hisobvaraq-fakturani real vaqt rejimida, uni shakllantirish bosqichidayoq tahlil qilishdan iborat. Tahlil natijalariga ko‘ra, hujjatga ikki maqomdan biri beriladi: past risk darajasidan dalolat beruvchi "yashil" yoki qoidabuzarliklar ehtimoli yuqori ekanligini bildiruvchi "qizil".

Yetkazib beruvchining maqomi haqidagi ma’lumot xaridor uchun ochiq bo‘ladi, bu esa unga bo‘lajak bitimning potentsial soliq risklarini oldindan baholash imkonini beradi. Hozirgi vaqtda tizim sinov rejimida ishlamoqda va EHFlari "qizil" maqom olgan kompaniyalarga nisbatan sanksiyalar qo‘llanilmaydi. Iyul oyidan boshlab Soliq qo‘mitasi biznes hamjamiyatini yangi vosita yordamida aniqlangan odatiy xato va qoidabuzarliklar misollarini e’lon qilish orqali faol ravishda xabardor qilmoqda.

Ushbu texnologiyani joriy etishdan asosiy maqsad soliq ma’muriyatchiligini yanada raqamlashtirish va bir kunlik firmalardan foydalanish, soxta bitimlarni rasmiylashtirish va qo‘shilgan qiymat solig‘ini (QQS) noqonuniy hisobga olish uchun qalbaki hujjatlarni taqdim etish kabi noqonuniy sxemalarga qarshi kurashishdan iborat. Iyuldan sentabrgacha bo‘lgan davrda o‘tkazilgan tahlil shuni ko‘rsatdiki, 27 ta soliq to‘lovchi iqtisodiy mazmuni shubha tug‘diradigan operatsiyalarni amalga oshirgan. 281 ta korxonaga rasmiylashtirilgan hisobvaraq-fakturalar bo‘yicha umumiy summa 5,9 trln so‘mni tashkil etdi, shundan 706 mlrd so‘m QQS hisobga olingan.

EHF risk darajasini baholash algoritmi 48 ta mezonga asoslangan. Xalqaro ekspertlarning tavsiyasiga ko‘ra, tizimni chetlab o‘tishga urinishlarning oldini olish maqsadida ushbu mezonlarning to‘liq ro‘yxati oshkor etilmaydi. Har tomonlama tahlilni ta’minlash uchun tizimga 71 ta vazirlik va davlat idoralaridan olingan ma’lumotlar integratsiya qilingan.

QQS ma’muriyatchiligi departamenti direktorining o‘rinbosari Hikmatilla Qodirov tizim birinchi navbatda e’tibor qaratadigan uchta asosiy jihatni ma’lum qildi: kontragentlarning soliq to‘lash tarixi, kompaniyalar ta’sischilari tomonidan soliq majburiyatlarining bajarilishi va sotilgan mahsulot bo‘yicha tasdiqlangan daromad manbasining mavjudligi.

"Qizil" maqomga ega bo‘lgan hisobvaraq-fakturaning maqomini "yashil"ga o‘zgartirish uchun sotuvchi yoki xaridor ushbu operatsiya bo‘yicha QQS summasini byudjetga to‘liq to‘lashi kerak. Shundan so‘ng maqom avtomatik ravishda o‘zgaradi.

Soliq qo‘mitasi rahbari Sherzod Kudbiyev sentabr oyidagi bayonotida O‘zbekistonda elektron hisobvaraq-fakturalarning oylik aylanmasi 3,5 milliondan oshishini ta’kidladi. Tizimni joriy etishning dastlabki bosqichida EHF umumiy sonining taxminan 10 foizi tanlab tahlil qilinadi va risk darajasiga qarab tasniflanadi. Shuni ta’kidlash joizki, "qizil" toifaga kiritilgan hisobvaraq-fakturalar bo‘yicha QQSni soliq byudjetga to‘liq to‘lanmaguncha hisobga olish mumkin bo‘lmaydi.

Bunday avtomatlashtirilgan soliq nazorati tizimlarini joriy etish jahon tendensiyasidir. Masalan, Braziliya va Chili kabi Lotin Amerikasi mamlakatlarida elektron hisobvaraq-fakturalar va ularni real vaqtda tekshirish tizimlari o‘n yildan ortiq vaqtdan beri qo‘llanilmoqda va soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashga qarshi kurashda o‘zining yuqori samaradorligini isbotlagan.