Islohot zarurati haqidagi munozaralar bir necha yildan beri davom etmoqda. Hukumat yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan inqirozni oldini olishga qaratilgan turli stsenariylarni ko‘rib chiqmoqda. Xususan, erkaklar uchun pensiya yoshini 60 dan 63 yoshgacha va ayollar uchun 55 dan 58 yoshgacha bosqichma-bosqich oshirish taklif etilmoqda. Islohot tarafdorlarining ta’kidlashicha, O‘zbekiston postsovet hududidagi sovet davrida o‘rnatilgan yosh senzi saqlanib qolgan sanoqli davlatlardan biri bo‘lib qolmoqda.
Biroq, ushbu makroiqtisodiy bahslar fonida, pensiyaga chiqish yoshining fuqarolarning o‘zlarining hayot davomiyligi va sifatiga ta’siri masalasi keskin ko‘tarilmoqda. Doktor Efrem Cheng tomonidan Boeing Aerospace, Lockheed Martin, AT&T va Lucent Technologies kabi yirik Amerika korporatsiyalari pensiya jamg‘armalari ma’lumotlari asosida o‘tkazilgan tadqiqot, o‘ylash uchun asos beradi.
Jadval ko‘rinishida taqdim etilgan ushbu aktuariy tahlil natijalari, haqli dam olishga chiqish yoshi va o‘rtacha umr ko‘rish davomiyligi o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Shunday qilib, taxminan 50 yoshida pensiyaga chiqqan xodimlar o‘rtacha 86 yoshgacha umr ko‘rishgan. Shu bilan birga, 65 yoshgacha ishlashni davom ettirganlar o‘rtacha 66,8 yoshida vafot etishgan. Pensiya cheklarini to‘lash tahlili shuni ko‘rsatdiki, 65 yoshgacha pensiyaga chiqishni kechiktirgan Boeing xodimlari ularni o‘rtacha atigi 18 oy davomida olishgan. Shunga o‘xshash holat Lockheed kompaniyasida ham kuzatilgan, u yerda bu ko‘rsatkich 17 oyni tashkil etgan.
Olimlar bunday tendentsiyani qarigan organizm tobora yomonroq bardosh beradigan to‘plangan stress bilan bog‘lashadi. Ish joyidagi surunkali zo‘riqish jiddiy kasalliklarning rivojlanishiga sabab bo‘lishi mumkin, bu esa sog‘liq holati bo‘yicha pensiyaga chiqqandan keyin shunday tez o‘limga olib keladi.
Aksincha, tadqiqotga ko‘ra, faol mehnat faoliyatidan erta ketish uzoq umr ko‘rishga yordam beradi. 55 yoshgacha pensiyaga chiqqan odamlar nafaqat uzoqroq, o‘rtacha 80 yosh va undan ko‘p umr ko‘rishadi, balki yuqori hayot sifati bilan ham ajralib turishadi. Ko‘pincha bu yaxshi moliyaviy ahvol yoki o‘z hayotini, karerasini oqilona rejalashtirish va sog‘lig‘ini kuzatish qobiliyati bilan bog‘liq. Bu ularga har qanday faoliyatni to‘xtatmaslikka, balki to‘liqsiz ish kuniga o‘tishga, o‘zlarini sevimli mashg‘ulotlariga yoki ortiqcha stress va asabiy zo‘riqishsiz zavq bag‘ishlaydigan yangi loyihalarga bag‘ishlash imkonini beradi.
Shunga qaramay, muqobil nuqtai nazarlar ham mavjud. Bir qator tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, 65 yoshdan keyin professional faoliyatni davom ettirish, aksincha, jismoniy va psixologik holatga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. AQSh Kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazlari (CDC) ma’lumotlari shuni ko‘rsatadiki, 65 yoshdan keyin ishlaydigan odamlar o‘z sog‘lig‘ini yaxshi deb baholashadi va jiddiy kasalliklardan kamroq aziyat chekishadi. Bu yerda mehnat sharoitlari, moliyaviy barqarorlik va insonning umumiy sog‘lig‘i muhim omillar sifatida namoyon bo‘ladi.
Hozircha O‘zbekistonda pensiya yoshini oshirish bo‘yicha yakuniy qaror qabul qilinmagan va masala keng jamoatchilik muhokamasi bosqichida turibdi. Hokimiyat fuqarolarning fikr va takliflarini to‘plash uchun maxsus platformani ishga tushirishni rejalashtirmoqda. Shubhasiz, pensiya tizimini isloh qilishning yakuniy strategiyasini ishlab chiqishda nafaqat iqtisodiy hisob-kitoblarni, balki islohotning kelajak avlod pensionerlarining hayot davomiyligi va sifatiga potentsial ta’sirini ham hisobga olish kerak bo‘ladi.
Qiziqarli fakt: Dunyoda birinchi marta davlat pensiya tizimi Germaniyada 1889 yilda kansler Otto fon Bismark tomonidan joriy etilgan. Dastlab pensiya yoshi 70 yosh etib belgilangan edi, holbuki mamlakatda o‘rtacha umr ko‘rish davomiyligi zo‘rg‘a 45 yoshga yetardi.
